Stupy i czorteny

Gdzie zobaczymy stupy czy czorteny (stupa to słowo sanskryckie, czorten - tybetańskie), możemy  być pewni, że albo jesteśmy na ziemiach zamieszkanych przez buddystów, albo że tędy właśnie prowadziły szlaki handlowe lub pielgrzymkowe do i z Tybetu. Czorteny oswajają teren, czyniąc wielodniowe wędrówki bezludnymi szlakami bardziej przyjaznymi. Przy okazji stanowią świetne punkty orientacyjne. Strzegą zwierząt na wysoko położonych pastwiskach. W Himalajach powszechnie wznosi się niewielkie czorteny nad bramami wejściowymi do wiosek. Każdy wchodzący do osady może dzięki nim zostawić złe moce przed wsią, a i uzyskać błogosławieństwo podczas przechodzenia pod namalowaną na stropie bramy mandalą. Wewnątrz najstarszych stup przechowywano szczątki buddyjskich mistrzów i nauczycieli, także przedmioty towarzyszące im za życia. Początkowo budowle, choć nierzadko imponowały rozmiarami, prezentowały się pod względem artystycznym raczej skromnie. Były bardziej kurhanami niż świątyniami. Z czasem jednak zyskiwały na skomplikowanej symbolice i bogactwie zdobień. W niszach wewnątrz niektórych stup przechowuje się stare, podniszczone malowidła  – świętych przedmiotów nie powinno się wyrzucać.

Sama forma budowli jest ściśle związana z buddyjską kosmologią - obrazuje strukturę świata. Gdybyśmy mogli spojrzeć na stupę z góry zauważylibyśmy, że jest wzniesiona na planie mandali. Kwadratowa baza stupy symbolizuje element ziemi, główna część budowli - kopuła - element wody, pionowa sekwencja, dziesięciu zazwyczaj, poziomych pierścieni to element ognia a zarazem przedstawienie kolejnych etapów na drodze do nirwany. Półksiężyc i słońce na czubku stupy związane są z elementem powietrza. Oczywiście czorteny budowane wysoko w górach, wznoszone wyłącznie z kamienia, nie są aż tak zdobne. Zachowują jednak choćby zarysy poszczególnych elementów tradycyjnej "pełnowymiarowej" stupy. Najstarsza zachowana stupa Indii - budowla w Sanchi [sanći] w stanie Madhya Pradesh - pochodzi, bagatela, z III wieku przed naszą erą. Najsłynniejsze stupy Nepalu to znajdujące się w Kathmandu Svayambunath (początki ok. 460 r. n.e.) i Boddhnath (XVII w.). Przybywający tłumnie na Svayambunath czy Boddnath pielgrzymi okrążają stupę podążając tzw. pradakszina patta, zgodnie z ruchem wskazówek zegara. To najpowszechniejszy obrządek religijny związany ze stupami.